Από το «Τείχος» στα τείχη και στους φράκτες ασφαλείας. Αναζητώντας το (νέο) πρόσωπο του Κακού

 

Χρήστος Α. Μπαξεβάνης

Διδάκτωρ Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου (ΑΠΘ)

 

1. I. Εισαγωγικά: Ωδή στην Ελευθερία

Στις 12 Ιουνίου του 1987, ο Αμερικανός Πρόεδρος Ronald Reagan, μπροστά από την πύλη του Βρανδεμβούργου, απευθύνεται στον τελευταίο ηγέτη της ΕΣΣΔ: «Κύριε Γκορμπατσόφ γκρεμίστε τώρα αυτό το τείχος». Το Τείχος του Βερολίνου θα πέσει δύο χρόνια αργότερα, τη νύχτα της 9ης Νοεμβρίου 1989 μετά από 28 χρόνια. Για τον εορτασμό του ιστορικού γεγονότος, πραγματοποιήθηκε, τα Χριστούγεννα του ίδιου έτους (1989), στο πρώην Ανατολικό Βερολίνο, συναυλία, γνωστή ως The Berlin Celebration Concert, η οποία προβλήθηκε τηλεοπτικά σε είκοσι χώρες. Ορχήστρες από τις δύο Γερμανίες ερμήνευσαν την 9η Συμφωνία του Μπετόβεν, υπό τη διεύθυνση του Leonard Bernstein. Για τις ανάγκες της περίστασης, στο αρχικό κείμενο της Ωδής στη Χαρά του Schiller, ο Bernstein αντικαθιστά τη λέξη Freude (χαρά) με τη λέξη Freiheit (ελευθερία). 21 χρόνια μετά, ο George Bush ο νεότερος θα ανακηρύξει το 2001, την 9^η Νοεμβρίου ως την Ημέρα Παγκόσμιας Ελευθερίας (World Freedom Day).[1]    

 

1. II. F. Fukuyama & S. Huntington: οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος

Το καλοκαίρι του 1989 ο Francis Fukuyama γράφει ένα μικρό αλλά άκρως ρηξικέλευθο και προκλητικό άρθρο στο περιοδικό The National Interest, που πήρε αργότερα τη μορφή βιβλίου με τον τίτλο The End of History and the Last Man, στο οποίο υποστηρίζει ότι η Ιστορία τελείωσε με την επικράτηση της κεφαλαιοκρατικής δημοκρατίας και ότι ο Φιλελευθερισμός σε επίπεδο οικονομίας και πολιτικής αποτελεί την τελική μορφή συστήματος διακυβέρνησης, αφού επιβίωσε των αντιπάλων πολιτικών ιδεολογιών και οικονομικών συστημάτων. Για τον ίδιο, η επικράτηση της Φιλελεύθερης Δημοκρατίας και του Οικονομικού Φιλελευθερισμού, «είναι το σημαντικότερο μακροπολιτικό φαινόμενο των τελευταίων τετρακοσίων ετών» και «η μοναδική λογική πολιτική επιδίωξη που ενώνει διαφορετικές περιοχές και κουλτούρες σε ολόκληρο τον πλανήτη».[2]

Στον αντίποδα της αισιόδοξης εκδοχής για τον υπό διαμόρφωση κόσμο, έτσι όπως αυτή αναπτύχθηκε από το φιλελεύθερο παράδειγμα,^[3] βρίσκεται ο Samuel Huntington, ο οποίος, με το έργο του η Σύγκρουση των Πολιτισμών, υποστήριξε ότι το τέλος του διπολισμού στις διεθνείς σχέσεις δεν θα συνοδευόταν και από το τέλος των συγκρούσεων. Αντίθετα, το διεθνές περιβάλλον θα παραμείνει ανταγωνιστικό, συγκρουσιακό και ανασφαλές, μόνο που οι συγκρούσεις στον μεταδιπολικό κόσμο δεν θα προέρχονται πια από τις ιδεολογικοπολιτικές διαφορές και τον στρατιωτικό ανταγωνισμό των κρατών, αλλά από τις πολιτισμικές διαφορές.^[4]

Αν και φαινομενικά αντίθετες οι δύο μεταξύ τους θεωρίες, τελικά λειτούργησαν, και συνεχίζουν να λειτουργούν, συμπληρωματικά στην προσπάθεια διαμόρφωσης, διατήρησης, αλλά και αναπαραγωγής, της ηγεμονικής σταθερότητας και ιδεολογικής κυριαρχίας των ισχυρών διεθνών (δυτικών) δρώντων (ΗΠΑ) στη μεταψυχροπολεμική περίοδο. Με άλλα λόγια, όταν «ο Φουκουγιάμα κάλυπτε από φιλοσοφικής πλευράς την ελέω «πεπρωμένου» ιεραποστολική υποχρέωση των ΗΠΑ να αποδομήσουν σε ευθύγραμμη πορεία την Ιστορία του γνωστού κόσμου και των πολέμων του, την ίδια περίπου εποχή ο Χάντινγκτον στήριζε με «φρέσκο» υλικό και μύθους τον νέο ιστορικό κόσμο του μέλλοντος μέσα από τους πολέμους των πολιτισμών, δηλαδή μέσω της αντιπαράθεσης με κάθε μέσο του παλιού κόσμου και των αναδυόμενων χωρών και πολιτισμών».[5]

 

III. Από το «Τείχος»…

Η πτώση του τείχους του Βερολίνου ανέδειξε το ίδιο το «Τείχος» σε μία από τις «συμβολικά ισχυρότερες μεταφορές της μεταψυχροπολεμικής εποχής», όπου η πτώση δεν σήμαινε πλέον την επανένωση ενός διαιρεμένου λαού ή δύο διαφορετικών κόσμων, αλλά «την τελική επικράτηση ενός επί του άλλου», της Δύσης επί της Ανατολής, της «ελευθερίας» επί της «τυραννίας», της «ελπίδας» επί του φόβου»[6] Το Τείχος, μέσα από την ιδεολογική και συμβολική υπεραξία του, εξακολούθησε να υφίσταται μεταφορικά διαχωρίζοντας τον ελεύθερο (φιλελεύθερο δημοκρατικό) κόσμο από όσους τον επιβουλεύονται (διεθνής τρομοκρατία, state-sponsored terrorism, ριζοσπαστικό Ισλάμ) και από όσα έθνη εξακολουθούν να ζουν υπό ανελεύθερα/δικτατορικά καθεστώτα.

Οι πρώτες κυριολεκτικές και μεταφορικές αναφορές στο «Τείχος» συνδέθηκαν με την ένταξη των πρώην κομμουνιστικών κρατών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης στο ΝΑΤΟ[7] και τις «εκκλήσεις» του τότε προέδρου των ΗΠΑ, George W. Bush για κατάλυση κάθε «τείχους» στην οικονομία και στο ελεύθερο εμπόριο: «Οι φοβισμένοι χτίζουν τείχους γύρω από την Αμερική. Όσοι έχουν αυτοπεποίθηση τους καταλύουν και ανοίγουν τις αγορές».[8] Ομοίως, στη συνεδρίαση της Γενικής Συνέλευσης των Η.Ε. στις 14 Σεπτεμβρίου 2005, ενόψει των διαπραγματεύσεων του γύρου της Doha του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, με σκοπό την μείωση των φραγμών και εμποδίων στην ελευθερία του εμπορίου και της οικονομικής δραστηριότητας σε ολόκληρο τον κόσμο, θα αναφέρει ο ίδιος τα εξής: «Πρέπει να καταλύσουμε τα Τείχη που χωρίζουν τον ανεπτυγμένο από τον αναπτυσσόμενο κόσμο». [9]

Οι κυριολεκτικοί και μεταφορικοί συσχετισμοί με το «Τείχος» συνεχίστηκαν, αυτή τη φορά στον ευρύτερο πόλεμο κατά της Τρομοκρατίας, μέρος μιας μακρόχρονης και εντατικής διαδικασίας εξάπλωσης της δημοκρατίας και της ελευθερίας, με σκοπό την υπεράσπιση, επέκταση και εδραίωση της «φιλελεύθερης ζώνης ειρήνης», που ξεκινά με τον George Bush, τον θεμελιωτή της «Νέας Παγκόσμιας Τάξης», και συνεχίζεται με τον Bill Clinton και τον George Bush τον νεότερο.[10] Η «κατασκευή»[11] της απειλής (όπλα μαζικής καταστροφής, τρομοκρατικές επιθέσεις) και του εχθρού (Al-Qaeda, Taliban, Saddam Hussein, Osama bin Laden), μέσα από αναλογικούς συσχετισμούς και ιστορικούς παραλληλισμούς (διδάγματα της ιστορίας π.χ. μετα-αφήγημα του Ολοκαυτώματος),[12] και όχι πάντως ανεξάρτητα από υλικές σχέσεις και σχέσεις ισχύος, προσέφερε τα κατάλληλα ρητορικά εργαλεία στον Πόλεμο κατά της Τρομοκρατίας,[13] τόσο για τη νομιμοποίηση (απόσπαση συναίνεσης) συγκεκριμενών δράσεων σε εθνικό αλλά και διεθνές επίπεδο (Patriot Act, επεμβάσεις σε Αφγανιστάν και Ιράκ), όσο και για την ιδεολογική βάση συνοχής των συνασπισθέντων «προθύμων», απέναντι σε παλιούς και νέους εχθρούς της δημοκρατίας και της ελευθερίας.

Έτσι, η υπεράσπιση, αλλά και η επέκταση της φιλελεύθερης ζώνης ειρήνης, μιας και ο Ιστορικός έχει ήδη αποφανθεί (sic) ότι η μοναδική λογική πολιτική επιδίωξη που ενώνει διαφορετικές περιοχές και κουλτούρες σε ολόκληρο τον κόσμο και η καλύτερη δυνατή εγγύηση για την εδραίωση τη ειρήνης είναι η φιλελεύθερη κεφαλαιοκρατική δημοκρατία (Fukuyama), αποτελεί όχι απλώς δικαίωμα αλλά υποχρέωση/καθήκον ιεραποστολικού χαρακτήρα της διεθνούς κοινότητας/Δύσης/ΗΠΑ απέναντι σε κάθε νέο ή παλιό πρόσωπο του Κακού (Huntington). Από την αναλογική σύνδεση του ναζισμού και του φασισμού με τον κομουνισμό, το καθεστώς Saddam[14] και το ριζοσπαστικό Ισλάμ,[15] ένας ενιαίος άξονας και μια αέναη γενεαλογία του Κακού.[16] Το μόνο που αλλάζει είναι το πρόσωπο του εχθρού: «Σήμερα, αντιμετωπίζουμε ξανά μια ιδεολογική σύγκρουση με τους εχθρούς της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της μετριοπάθειας […] Η κατάρρευση του Τείχους του Βερολίνου απέδειξε ότι όταν ανθίζει η Δημοκρατία, τα έθνη γίνονται πιο ανεκτικά, αισιόδοξα και ασφαλή».[17]

 

1. IV. …στα «τείχη» και στους «φράκτες ασφαλείας»

Την ίδια ώρα που παρέμεναν άλλα σύνορα-τείχη σε διαιρεμένες πόλεις, μέχρι και σήμερα (π.χ. η πράσινη γραμμή στην Κύπρο και ο 38^ος παράλληλος στη χερσόνησο της Κορέας), η πτώση του τείχους του Βερολίνου έμελλε να φέρει μαζί της τα υλικά για να ορθωθούν νέα τείχη-διαχωριστικές γραμμές στην μεταψυχροπολεμική περίοδο (όπως είναι για παράδειγμα το τείχος στα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη και ο φράκτης ασφαλείας στα σύνορα ΗΠΑ και Μεξικού), τα οποία διόλου τυχαία περιγράφονται ως «διαχωριστικό σύνορο» (separation barrier) ή και ως «φράχτης» (fence).^[18] Ο νέος Πρόεδρος της Αμερικής, Donald Trump, συνδυάζοντας την «τζακσονική» με την «τζεφερσονιανή» παράδοση των ΗΠΑ, και σε αντίθεση με τον προκάτοχό του Barack Obama,[19] υψώνει (νέα) δασμολογικά «τείχη» (στο όνομα του οικονομικού προστατευτισμού/εθνικισμού), και «φράκτες ασφαλείας», προκειμένου να «προστατεύσει» την χώρα του από τους μετανάστες-εισβολείς.

Εξίσου ανησυχητικά φαινόμενα συντηρητικής πολιτικής περιχαράκωσης και αναδίπλωσης λαμβάνουν χώρα και στην Γηραιά Ήπειρο. Από το 2000 και μέχρι σήμερα η πολιτική της ΕΕ είναι σταθερά προσανατολισμένη στην αποτελεσματική διαχείριση του εξωτερική ευρωπαϊκού συνόρου, μέσα από μια στρατηγική συνολικής αποτροπής και ανάσχεσης των ροών.[20] Στο ίδιο πλαίσιο της «ασφαλειοποίησης» της μετανάστευσης, κράτη-μέλη της Ένωσης επαναφέρουν (προσωρινά) τους ελέγχους στα εσωτερικά τους σύνορα, ενώ άλλα φτάνουν μέχρι το σφράγισμα των συνόρων και την ύψωση φρακτών. Τα παραπάνω επιβεβαιώνουν την άποψη πως η Ευρώπη δεν έχει σύνορα, αλλά είναι η ίδια, ως πολιτική και κοινωνική δομή, μια συμπύκνωση επάλληλων και τεμνόμενων μεταξύ τους συνόρων (Borderland).[21]

Την ίδια στιγμή, η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων, αντί της «διαρκώς στενότερης ένωσης» με πλήρη δικαιώματα και αντίστοιχες δυνατότητες στους τομείς δράσης, φαίνεται να προβάλλει ως μια πολύ πιθανή εξέλιξη για το μέλλον του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Κάτι τέτοιο, όμως, θα σήμαινε νέα τείχη-διαχωριστικές γραμμές εντός της ενωσιακής δομής ανάμεσα σε πρόθυμους ή/και ικανούς και σε εκείνους που, όχι τόσο επειδή δεν το επιθυμούν να βρεθούν στην καρδιά μιας ευρωπαϊκής πολιτείας, δεν θα μπορέσουν τελικά να ακολουθήσουν. Ένας νέος συνασπισμός «προθύμων και ικανών» διαμορφώνεται με συνεκτικό ιστό την «Grundnorm» του ανταγωνισμού[22] και της αποδοτικότητας/αποτελεσματικότητας, απέναντι σε όσους «δεν θέλουν ή/και δεν μπορούν» να ακολουθήσουν. Έτσι, όμως, ελλοχεύει ο κίνδυνος, τελικώς, η «ευρωπαϊκή περιπέτεια ολοκλήρωσης» να επιστρέψει στο αρχικό σχήμα των έξι ιδρυτικών μελών της.^[23]

 

1. V. Αντί Επιλόγου: ο εθισμός στην κοινοτοπία του κακού

Σχεδόν τριάντα χρόνια από την Πτώση του Τείχους του Βερολίνου, η «Ευρώπη Φρούριο» είναι κάτι παραπάνω από απλή μεταφορά. Η συντηρητική πολιτική περιχαράκωση της Ευρώπης απέναντι στην μεγαλύτερη προσφυγική κρίση μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, συνιστά καθοριστική παράμετρο της επιδείνωσης της προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου, θέτει σε αμφισβήτηση το θεσμικό οικοδόμημα της ΕΕ, την ισχύ της ενωσιακής έννομης τάξης και την πολιτική οντότητα της Ευρώπης, πυροδοτεί τάσεις εθνικής και κοινωνικής αναδίπλωσης μεγάλων τμημάτων του ευρωπαϊκού πληθυσμού, ενισχύει την άνοδο της ακροδεξιάς, που εκδηλώνεται πλέον (και) σε κυβερνητικό επίπεδο, και εν τέλει θέτει σε δοκιμασία τον ίδιο της το δεσμό με την ανθρωπιστική παράδοση του ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Η κρίση του ευρώ μαζί με την απροθυμία/άρνηση κρατών-μελών της Ένωσης να αντιμετωπίσουν τη ραγδαία αύξηση των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών^[24] με όρους αλληλεγγύης και δίκαιης κατανομής ευθυνών, όπως εξάλλου προβλέπει το άρθρο 80 της ΣΛΕΕ,^[25] έχουν ενισχύσει φυγόκεντρες δυνάμεις στο εσωτερικό της Ένωσης και ταυτόχρονα απειλούν τους βασικούς πυλώνες του ευρωπαϊκού οικοδομήματος.

Έτσι, φτάσαμε σήμερα να παρατηρούμε, σχεδόν αμήχανα, τη συγκρότηση μιας Μαύρης Διεθνούς, όχι αφηρημένα με ένα «φάντασμα της ακροδεξιάς που πλανιέται πάνω από την Ευρώπη» αλλά με την είσοδο των όμορων κομμάτων στα κοινοβούλια των ισχυρότερων κρατών, με την φοβική ρητορεία να έχει κατισχύσει στο δημόσιο διάλογο, και με ευθεία πλέον αμφισβήτηση βασικών αρχών της δημοκρατίας και των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτό, όμως, που συμβαίνει στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης δεν είναι μια ξαφνική, από το πουθενά, ανάδυση της ακροδεξιάς, αλλά το αποτέλεσμα μιας βαθύτερης διεργασίας, που είναι η ριζοσπαστικοποίηση προς τα (ακρο)δεξιά μεγάλου τμήματος του εκλογικού σώματος, όχι άσχετο από τα βαθύτερα, δομικά αίτια του κοινωνικοπολιτικού συστήματος που γεννά και εκτρέφει όλα αυτά τα φαινόμενα, αλλά και με την πλέον λανθασμένη επιλογή κλασικών πολιτικών σχηματισμών να υιοθετήσουν την ακροδεξιά ατζέντα, γεγονός που συμβάλλει έτι περισσότερο στην κανονικοποίηση της ακροδεξιάς ρητορικής.

Η ευρωπαϊκή πολιτική φαίνεται να μην θέλει ή να μην μπορεί να διαβάσει τα σημάδια του κινδύνου που αποκαλύπτονται πλέον έκδηλα, και τα οποία αποτελούν σοβαρή δοκιμασία για τις φιλελεύθερες αρχές και τις δημοκρατικές παραδόσεις των ευρωπαϊκών λαών, υπονομεύουν την ποιότητα των δημοκρατιών μας και «απειλούν με μια εύκολη και ανύποπτη μέσα από τον εθισμό στην κοινοτοπία του κακού, διολίσθηση πίσω στην βαρβαρότητα».[26] Όπως ακριβώς ο Μιθριδάτης, που είχε αποκτήσει ανοσία στο δηλητήριο, με αποτέλεσμα στο τέλος να προδοθεί από τον εθισμό του.

[1] President George W. Bush, “Proclamation 7499-World Freedom Day, 2001”, 9 Νοεμβρίου 2001.

[2] F. Fukuyama (1992), The End of History and the Last Man, London: Hamish Hamilton, 48.

[3] Για μια αναλυτική παρουσίαση του φιλελευθερισμού και των επιμέρους παραλλαγών του, μεταξύ άλλων, βλ. Χ. Α. Μπαξεβάνης (2012), ‘Φιλελευθερισμό’, 113-156, στο Κ. Θ. Χαντζηκωνσταντίνου, Μ. Χ. Σαρηγιαννίδης, Χ. Α. Μπαξεβάνης, Θεωρητικές Αφετηρίες στις Διεθνείς Σχέσεις, Εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη.

[4] S. Huntington (1993), ‘The Clash of Civilizations’, Foreign Affairs 72 (3): 22-50.

[5] Κ.Δ. Κεντρωτής (επιμ.), Μετά το «τέλος» της Ιστορίας, Αθήνα, Εκδ. Ι. Σιδέρης, 2012, 12.

[6] Δ. Ακριβούλης (2012), Το τείχος που δεν έπεσε ποτέ: η μεταψυχροπολεμική εννοιολόγηση της πτώσης του τείχους στην πολιτική ρητορική της Δύσης, στο Κ.Δ. Κεντρωτής (επιμ.), Μετά το «τέλος» της Ιστορίας, Αθήνα, Εκδ. Ι. Σιδέρης, 280.

[7] President George W. Bush, “Remarks Honoring Central European Nations on Their Upcoming Admission to the North Atlantic Treaty Organizations”, 8 Μαΐου 2003.

[8] President George W. Bush, “Remarks at the Luncheon for Representative Connie Morella”, 28 Ιουνίου 2002.

[9] President George W. Bush, “Remarks to the Plenary Session of the United Nations General Assembly in New York City”, 14 Σεπτεμβρίου 2005.

[10] Μολονότι το «Δόγμα Κλίντον», το οποίο κινείται γύρω από τον άξονα «ανθρώπινα δικαιώματα», και το «Δόγμα Μπους», που έχει ως άξονά του τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, συνιστούν διαφορετικές στρατηγικές, αποτελούν, ωστόσο, εναλλακτικές εκδοχές ενός φιλελεύθερου διεθνισμού που αφενός μεν πολιτεύεται με αφετηρία τις δυνάμεις και τους μηχανισμούς της αγοράς, αφετέρου έχει συμφιλιωθεί με την χρήση στρατιωτικής βίας, και μάλιστα εκτός του κανονιστικού πλαισίου του ΟΗΕ.

[11] Η παρούσα μελέτη «συνομιλεί» προνομιακά με αναλύσεις σχετικά με την «κατασκευή» και τη νοηματοδότηση του περιεχομένου εννοιών όπως απειλή/κρίση/κίνδυνος/εχθρός/ασφάλεια, οι οποίες (θεωρίες) θεμελιώνονται στον κριτικό κονστρουκτιβισμό ή/και στον μετα-στρουκτουραλισμό και εντάσσονται στη λεγόμενη Σχολή της Κοπεγχάγης, στις σπουδές κριτικής ασφάλειας, τη λεγόμενη Ουαλική Σχολή κ.λ.π.

[12] Δ. Ακριβούλης,  Το μετα-αφήγημα του Ολοκαυτώματος και το μέλλον της ανθρωπιστικής επέμβασης: η περίπτωση του Κοσόβου, στο Σ. Περράκης (επιμ) Διεθνής Δικαιοσύνη στον 21ο Αιώνα. Προκλήσεις και Προοπτικές, (υπό έκδοση).

[13] «Την 11^η Σεπτεμβρίου, η ελευθερία δέχθηκε επίθεση, αλλά η ελευθερία και η δικαιοσύνη θα επικρατήσουν. Όπως και με την Πτώση του Τείχους και την ήττα του ολοκληρωτισμού στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, η ελευθερία θα θριαμβεύσει σε αυτόν τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας». President George W. Bush, “Proclamation 7499-World Freedom Day, 2001”, 9 Νοεμβρίου 2001.

[14] «Η ανατροπή του αγάλματος του Saddam Hussein στη Βαγδάτη θα καταγραφεί στη μνήμη μαζί με την Πτώση του Τείχους του Βερολίνου ως μια από τις μεγάλες στιγμές στην ιστορία της ελευθερίας». President George W. Bush, “Remarks at Fort Hood, Texas”, 12 Απριλίου 2005.

[15] «Η αυτοκρατορία του κακού κατέρρευσε […] Και όπως η ιδεολογία του κομμουνισμού, ο ισλαμικός ριζοσπαστισμός είναι καταδικασμένος να αποτύχει». President George W. Bush, “Remarks at the Ribbon-Cutting Ceremony for the Air Force One Pavilion in Simi Valley, California”, 21 Οκτωβρίου 2005.

[16] Δ. Ακριβούλης (2012), Το τείχος που δεν έπεσε ποτέ: η μεταψυχροπολεμική εννοιολόγηση της πτώσης του τείχους στην πολιτική ρητορική της Δύσης, στο Κ.Δ. Κεντρωτής (επιμ.), Μετά το «τέλος» της Ιστορίας, Αθήνα, Εκδ. Ι. Σιδέρης, 291.

[17] President George W. Bush, “Remarks at Latvia University in Riga”, 28 Νοεμβρίου 2006.

[18] Peteet Julie (2005), Words as Interventions: Naming in the Palestine-Israel Conflict, Third World Quarterly, 26 (1): 53-72.

[19] Η διακυβέρνηση του Barack Obama επιχείρησε αφενός μεν να επαναφέρει την χώρα στο δρόμο της πολυμέρειας στις διεθνείς σχέσεις, ίσως και εξ’ ανάγκης, αφετέρου να αντιμετωπίσει την (παγκόσμια) οικονομική κρίση. Ειδικότερα, οι ΗΠΑ στην περίοδο της διακυβέρνησης Obama, προκειμένου να ενισχύσουν την επιρροή/ηγεμονική θέση τους στην ευρωπαϊκή και ασιατική αγορά, προώθησαν στην μεν Ευρώπη την «Διατλαντική Συμφωνία Εμπορίου και Επενδύσεων με την ΕΕ» (TTIP), στην δε Ασία την «Συνεργασία των δύο πλευρών του Ειρηνικού» (TTP).

[20] Χ. Α. Μπαξεβάνης, Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Μετανάστευσης και Ασύλου: Μια Κριτική Προσέγγιση Ελευθερία/Ισότητα(/Ασφάλεια) – Αδελφοσύνη;, Τριμηνιαία Επιθεώρηση Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Συνταγματικής Θεωρίας και Πράξης «Το Σύνταγμα», 3/2018 (υπό δημοσίευση).

[21] É. Balibar (2009), Europe as Borderland, Society and Space, 27(2): 190-215.

[22] Χ. Α. Μπαξεβάνης, Η ευρωπαϊκή πραγματικότητα στη σκιά της νεοφιλελεύθερης ορθολογικότητας και της νεοσυντηρητικής περιχαράκωσης – Συνηγορία υπέρ μιας Ευρωπαϊκής Πολιτείας «ισοελευθερίας», Η Ελλάδα, η Ευρώπη και ο Κόσμος, Εξαμηνιαία Έκδοση της Μονάδας Έρευνας για την Ευρωπαϊκή και Διεθνή Πολιτική, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Αθήνα, Εκδ. Παπαζήση (υπό δημοσίευση).

[23] Κ. Δ. Κεντρωτής (2012), Η Ευρωπαϊκή Ένωση μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου: Ανάμεσα στην ημιτελή ολοκλήρωση και την «περιτειχισμένη» πολιτεία’, στο Κ.Δ. Κεντρωτής (επιμ.), Μετά το «τέλος» της Ιστορίας, Αθήνα, Εκδ. Ι. Σιδέρης, 225-246.

[24] Chr. Baxevanis (2016), EU Response to the Refugee Crisis: too little too late”, The Conservative – a periodical publication by the Alliance of European Conservatives and Reformists, 1(1): 35-45.

[25] Χ. Α. Μπαξεβάνης (2017), Η αρχή της αλληλεγγύης & της δίκαιης κατανομής ευθυνών (άρθρο 80 ΣΛΕΕ) στο πεδίο του ασύλου, της μετανάστευσης και των συνόρων, Θεσσαλονίκη, Εκδ. ΑΝΙΚΟΥΛΑ.

[26] Α. Χ. Τάκης (2013), Μακροχρόνια διαμένοντες χωρίς χαρτιά: Το «καταραμένο απόθεμα» των ευρωπαϊκών πολιτικών μετανάστευσης και ασύλου, στο Despina Anagnostopoulou, (ed) Developments and Challenges in the Area of Freedom, Security and Justice” University of Macedonia Press, University of Macedonia, Press, 562.