Η σημασία της για την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και ο αναστοχασμός πάνω στα διδάγματα του αιματηρού παρελθόντος
ΣΩΤΗΡΗ ΝΤΑΛΗ
Μετά το τέλος του καταστροφικού Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής «πιέζουν» τη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία να «λύσουν» το γερμανικό πρόβλημα και να επιτρέψουν στη Δυτική Γερμανία να προχωρήσει σε μια ελεγχόμενη εκβιομηχάνιση.
Έπρεπε λοιπόν να βρεθεί η κατάλληλη μεθοδολογία. Κάπως έτσι μέσα από τις στάχτες του πολέμου προέκυψε μια καινοτόμος θεσμική πρόταση, προϊόν των εργασιών της ομάδας που εργάστηκε γύρω από τον Επιθεωρητή Σχεδιασμού της Γαλλικής Κυβέρνησης, τον Jean Monnet.
Η ιδέα ήταν να τεθούν υπό μια κοινή αρχή η παραγωγή και η διαχείριση του άνθρακα και του χάλυβα, απαραίτητων πόρων για την ανάπτυξη των βιομηχανιών. Tην πρόταση του Jean Monnet, ανέλαβε να την προωθήσει πολιτικά ο Robert Schuman, ο υπουργός Εξωτερικών της Γαλλίας. Έξι κράτη (Γαλλία, Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, Βέλγιο, Ολλανδία και Λουξεμβούργο) αποδέχτηκαν το σχέδιο μιας «λειτουργικής» κοινότητας, «υπερεθνικού» χαρακτήρα.1
Στις 9 Μαΐου 1950 (έκτοτε Ημέρα της Ευρώπης), ο Robert Schuman θα παρουσιάσει αυτή τη θεσμική καινοτομία με την ιστορική δήλωσή του, της οποίας παραθέτουμε τα βασικά σημεία:
▪ «Η παγκόσμια ειρήνη δεν μπορεί να διατηρηθεί αν δεν αναληφθούν δημιουργικές προσπάθειες ανάλογες των κινδύνων που την απειλούν.»
▪ «Η Ευρώπη δεν θα δημιουργηθεί δια μιας, ούτε σε ένα συνολικό οικοδόμημα: θα διαμορφωθεί μέσα από συγκεκριμένα επιτεύγματα που θα δημιουργήσουν πρώτα μια πραγματική αλληλεγγύη.»
▪ «Η από κοινού διαχείριση της παραγωγής άνθρακα και χάλυβα … θα αλλάξει το πεπρωμένο αυτών των περιοχών που επί μακρόν ασχολούνταν με την κατασκευή όπλων για πολέμους των οποίων υπήρξαν σχεδόν μονίμως τα θύματα.»
Στη λογική που περιγράφει η Δήλωση Schuman, τα έξι κράτη που συμφώνησαν θα υπογράψουν στο Παρίσι στις 18 Απριλίου του 1951, τη Συνθήκη που ιδρύει την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ).
Η ευρωπαϊκή ενοποιητική διαδικασία από το 1950 μέχρι σήμερα εξασφάλισε στην Ευρώπη ειρήνη, ευημερία και συνείδηση κοινότητας προκειμένου να ξεπεραστούν οι αντιθέσεις. Με την ευρωπαϊκή ενοποίηση αντλήσαμε διδάγματα από τις αιματηρές αντιπαραθέσεις του παρελθόντος.
Πέρα από την ειρήνη, τη σταθερότητα και την ευημερία, στις επιτυχίες της ευρωπαϊκής ενοποίησης συμπεριλαμβάνονται οι αρχές, αλλά και η μορφή συνεργασίας στην Ευρώπη: δημοκρατία, ισότητα δικαιωμάτων, διαφάνεια, επικουρικότητα, αξιοπρέπεια του ανθρώπου, ελευθερία, αλληλεγγύη και ανεκτικότητα είναι μερικές από τις βασικές αξίες της ΕΕ, καθώς η ΕΕ δεν είναι απλώς ένας οικονομικός χώρος αλλά και μια κοινωνία αξιών.
Σήμερα η Ευρωπαϊκή ενοποίηση σηματοδοτεί πρωτίστως την ειρήνη στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο που δοκιμάστηκε τόσο σκληρά στη διάρκεια του 20ού αιώνα. Η Ευρωπαϊκή ενοποιητική διαδικασία σημαίνει όμως και ένα πρότυπο ανάπτυξης μοναδικό στον κόσμο, που συνδυάζει κάποιες πολιτικές αλληλεγγύης με αντικειμενικό σκοπό μια ανάπτυξη που πρέπει να συμμεριζόμαστε όλοι.
Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την Ευρώπη χωρίς την ΕΕ. Εάν δεν είχε ξεκινήσει η Ευρωπαϊκή ενοποίηση, η οικονομική ανάπτυξη της Ευρώπης θα είχε προχωρήσει με πολύ πιο αργούς ρυθμούς. Δεν θα υπήρχε ενιαία πολιτική ανταγωνισμού, ενιαία αγορά ή ενιαίο νόμισμα. Οι εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των χωρών της Ευρώπης θα ήταν μικρότερες και θα υπήρχε μεγαλύτερη μακροοικονομική αστάθεια. Το μεγάλο επίτευγμα της ΕΕ είναι η εδραίωση του «κράτους πρόνοιας» και του «κράτους των υπηρεσιών» που έχει ως σκοπό να υπηρετεί τους πολίτες, όχι να τους εξουσιάζει.
Τι εξυπηρετεί όμως σήμερα η ΕΕ, και ποιο είναι το μέλλον της; Τι έχει ήδη επιτευχθεί προς όφελος των πολιτών της, και ποιες νέες προκλήσεις αντιμετωπίζει σήμερα; Ποιες αλλαγές και καινοτομίες πρέπει να προωθήσει η ΕΕ; Σε μια περίοδο παγκοσμιοποίησης, μπορεί η Ένωση να ανταγωνισθεί με επιτυχία άλλες μεγάλες οικονομίες; Μπορεί να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στην παγκόσμια σκηνή; Θα βαδίσει τελικά η ΕΕ προς το σχήμα των Ενωμένων Πολιτειών της Ευρώπης, όπως έχει υποστηρίξει ο πρώην πρωθυπουργός του Βελγίου Γκι Βέρχοφσταντ2 ή στο τέλος θα παραμείνει ένα πλαίσιο συνεργασίας και ανταγωνισμού ανάμεσα σε διαφορετικά κράτη, τα οποία απλώς θα συμμετέχουν στο ίδιο οικοδόμημα;
Ποιες είναι σήμερα οι προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των κρατών-μελών της για τα επόμενα πενήντα χρόνια;
Σήμερα, η «έλλειψη» της Ευρώπης σημαίνει την «υποχώρηση» της Ευρώπης. Η Ευρώπη «σαν κενός χώρος» είναι η πραγματική παγίδα που η ίδια η Γηραιά Ήπειρος κινδυνεύει να στήσει στον εαυτό της.
Η πρόκληση που αντιμετωπίζει σήμερα η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι το αν θα μπορέσει να προσαρμοστεί στις προκλήσεις του 21ου αιώνα και να συνδιαμορφώσει τη νέα ατζέντα της διεθνούς πολιτικής και των διατλαντικών σχέσεων.
Όπως φάνηκε στη μέχρι σήμερα πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, η Ευρώπη επιβεβαιώνει την αξία της μόνον όταν επιδεικνύει την ικανότητά της να απαντά στις προκλήσεις της Ιστορίας.
Ειδικότερα σήμερα, με την ευρωπαϊκή ενοποίηση να έχει μπλοκαριστεί από μια πολυεπίπεδη κρίση οικονομική και προσφυγική στην οποία ήλθε να προστεθεί και η απόφαση της Βρετανίας για αποχώρηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση, η ανάδειξη του Μακρόν στην προεδρία της Γαλλικής Δημοκρατίας έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον.
Το διακύβευμα στον δεύτερο γύρο των γαλλικών εκλογών της 7ης Μαΐου, ήταν η επιβίωση του ευρώ και η συνέχιση της ευρωπαϊκής ενοποίησης ως ενιαίας στρατηγικής σε ένα σύνθετο και πολύπλοκο κόσμο. Αυτό το σχέδιο εκπροσώπησε με επιτυχία ο Μακρόν. Από την άλλη πλευρά η Λεπέν εμφανίστηκε με ένα σχέδιο που δεν ήταν τίποτα άλλο από μια επιχείρηση κατεδάφισης. Εμφανίστηκε ως κληρονόμος μιας πολιτικής πρακτικής, που στηρίζεται στη δυσφήμηση και την απειλή. Στα χνάρια του Ντόναλντ Τραμπ κατέφυγε σε ψευδή υπονοούμενα. Αναδείχτηκε πρωταθλήτρια ενός εξτρεμισμού που κερδοσκοπεί πάνω σε κάθε είδους φόβους, διευρύνει κάθε είδους ρήγματα και επικαλείται κάθε είδους φαντάσματα.3
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ανάγκη από πολιτικούς ηγέτες με ξεκάθαρες ευρωπαϊκές θέσεις γιατί αντιμετωπίζει σήμερα σοβαρές απειλές, όπως είναι, το ριζοσπαστικό Ισλάμ με τις συνεχείς τρομοκρατικές επιθέσεις σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, ο Βλαδίμηρος Πούτιν, ο οποίος φαίνεται να υπονομεύει με πολλούς τρόπους την ενότητα της ΕΕ και να αναζητά την πρωτοκαθεδρία στον συντηρητικό κόσμο, η άνοδος του εθνικολαϊκισμού, των ακροδεξιών κομμάτων και των νεοφασιστικών μορφωμάτων σε πολλές χώρες αλλά και ο νέος πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος έδειξε στους πρώτους μήνες της διακυβέρνησής του, πως επιδιώκει την αποσύνθεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ειδικότερα η νίκη του Εμανουέλ Μακρόν απέναντι στον εθνικολαϊκισμό που εκφράζει η ακροδεξιά Λεπέν και η εκλογή του στο αξίωμα του προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας, δίνει μια νέα διάσταση στη συζήτηση για το μέλλον της Ευρώπης, γιατί ήταν ο μόνος πραγματικά ευρωπαϊστής από όλους τους υποψήφιους. Γι’ αυτό τόσο η ηγεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και οι περισσότερες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, υποδέχτηκαν με ανακούφιση τη νίκη Μακρόν.
Σύμφωνα με τους περισσότερους αναλυτές, με τον Μακρόν πρόεδρο της Γαλλίας αναμένεται να δημιουργηθούν νέες προϋποθέσεις για τον γαλλογερμανικό άξονα που είναι πάντα απαραίτητος για την προώθηση της ευρωπαϊκής ενοποιητικής διαδικασίας.
- Jean-Louis Quermonne, Το πολιτικό σύστημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Παπαζήσης, 2005. ▪ 2. Guy Verhofstadt, Οι Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης. Μανιφέστο για μια νέα Ευρώπη, Αθήνα, Παπαζήσης 2006 και Guy Verhofstadt, H ασθένεια της Ευρώπης και η αναγέννηση του ευρωπαϊκού ιδανικού, Αθήνα, Παπαδόπουλος 2016. ▪ 3. Εditorial: Marine Le Pen, le visage de l’ extrême droite, Le Monde 4-7-2017.
* Ο Σωτήρης Ντάλης είναι Επίκουρος καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκής Ενοποίησης στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου και συντονιστής της Μονάδας Έρευνας για την Ευρωπαϊκή και Διεθνή Πολιτική του Τμήματος Μεσογειακών Σπουδών. Από τις εκδόσεις Παπαζήση κυκλοφορεί το νέο βιβλίο του με τίτλο: H «δύσκολη» Ευρώπη. Σε αναζήτηση της νέας Ευρωπαϊκής Αλληλεγγύης.
