Π.Κ. ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗ
Ομοτίμου καθηγητού
του Πανεπιστημίου Αθηνών
Η ιστορία δεν ακολουθεί γραμμική διαδρομή. Δεν εξελίσσεται με ένα σταθερό, ομοιόμορφο τρόπο. Δεν πορεύεται προς ένα προδιαγεγραμμένο στόχο είτε λέγεται πρόοδος ή οτιδήποτε άλλο. Δεν υπάρχουν ακατάλυτοι ιστορικοί νόμοι. Μόνο αφελείς (παλαιο)μαρξιστές πιστεύουν θρησκευτικά σε κάτι τέτοιο, ότι (δήθεν) η ιστορία πορεύεται αμετάκλητα προς ένα τελικό στόχο – την εγκαθίδρυση της αταξικής (κομμουνιστικής) κοινωνίας. Ούτε βεβαίως η ιστορία έχει κυκλική ανέλιξη ή ένα τέλος (όπως είχε προφητεύσει ο F. Fukuyama μετά την κατάρρευση του τείχους του Βερολίνου και του τέλους του Ψυχρού Πολέμου στο περίφημο άρθρο του, The End of History). Υπάρχουν τάσεις, κανόνες, αξίες, δυναμικές που διαμορφώνουν μια ιστορική περίοδο, το ιστορικό υπόδειγμα (historical paradigm). Για διάφορους λόγους, το υπόδειγμα αυτό φθάνει στο τέλος του και μαζί του η ιστορική περίοδος που το εκφράζει. Βρισκόμαστε εμφανώς σ’ αυτή την ιστορική στιγμή. Έχουμε αυτό που ονομάζεται paradigm shift. Βασικές τάσεις και δυναμικές που διαμόρφωναν την ιστορική περίοδο των τελευταίων δεκαετιών φθάνουν εμφανώς σ’ ένα τέλος ή πάντως εξασθενίζουν ή και αντιστρέφονται.
Τίποτα τελικά, κανένα ανθρώπινο, κοινωνικό project δεν είναι «μη αναστρέψιμο» (irreversible) είτε αυτό λέγεται Σοβιετική Ένωση η Ευρωπαική Ένωση (Ε.Ε.). Κατά κανόνα ένα κατακλυσμιαίο γεγονός, μια βαθειά κρίση (που σπανίως έχει προβλεφθεί εκ των προτέρων) τέμνει τη μια ιστορική περίοδο από την άλλη, την παλαιά από τη νέα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση που εξελίχθηκε γρήγορα σε ευρύτερη οικονομική κρίση υπήρξε το καταλυτικό γεγονός που σηματοδότησε με τις συνέπειές της τη νέα ιστορική περίοδο, συνέπειες που αρχικά δεν είχαμε εκτιμήσει πλήρως. Τώρα όμως τις βιώνουμε ως νέα, αναδυόμενη ιστορική πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα που σε αντίστηξη όμως με την προηγούμενη, την απερχόμενη, εμφανίζεται μάλλον ως ένα ζοφερό, «αντιπροοδευτικό (anti-progressive) ιστορικό κεφάλαιο» με κύριο πολιτιστικό υπόβαθρο τον ανορθολογισμό. Μπαίνουμε ίσως χωρίς να το έχουμε συνειδητοποιήσει επαρκώς σε μια μάλλον «σκοτεινή περίοδο» και μακάρι αυτή η απαισιόδοξη εκτίμηση να διαψευσθεί. Αλλά αλήθεια πόσοι όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά σε παγκόσμια κλίμακα πιστεύουν ότι το μέλλον θα είναι καλύτερο από το παρελθόν; Πριν από την κρίση του 2008 το ποσοστό όσων πίστευαν (σε μια ομάδα τριάντα αναπτυγμένων χωρών) ότι «το μέλλον θα είναι καλύτερο» έφθανε περίπου στο 65%. Σήμερα το ποσοστό αυτό έχει περιορισθεί κάτω από το 20%.
Ποιές είναι όμως οι νέες τάσεις/ δυναμικές που διαμορφώνουν τη νέα ιστορική πραγματικότητα; Οι τάσεις/ δυναμικές αυτές έχουν το αρνητικό πρόσημο του «αντί» με την έννοια ότι είναι βασικώς αντίθετες στις προηγούμενες ιστορικές τάσεις και δυναμικές χωρίς να προσφέρουν κάτι ιδιαίτερα σημαντικό με την υπόσχεση της θετικής επαγγελίας. Χωρίς αμφιβολία λοιπόν η καθοριστική νέα τάση που διαμορφώνει το νέο υπόδειγμα είναι αυτή της «αντι-παγκοσμιοποίησης». Έχουμε μπει σε μια περίοδο «απο-παγκοσμιοποίησης» (deglobalisation) κυρίως στο οικονομικό πεδίο (γιατί κάποιες άλλες μορφές παγκοσμιοποίησης, όπως η επικοινωνιακή, συνεχίζονται). Έχει συμβεί και στο παρελθόν με άλλες μορφές παγκοσμιοποίησης. Σήμερα όμως το διαφαινόμενο τέλος της παγκοσμιοποίησης μπορεί να έχει πολύ περισσότερο οδυνηρές συνέπειες απ’ ότι στο παρελθόν. Ο R. Sharma στο εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του (που πρόσφατα κυκλοφόρησε – Allen Lane) “The Rise and Fall of Nations” έχει συνοψίσει ως εξής τη διαδικασία της απο-παγκοσμιοποίησης: «τα έθνη κράτη καθίστανται εσωστρεφή, δημιουργώντας εμπόδια στην ελευθερία του εμπορίου και υψώνοντας τείχη με τις όμορες χώρες τους. Από το 2010 το παγκόσμιο εμπόριο αυξάνεται για πρώτη φορά από τη δεκαετία του 1980 με βραδύτερους ρυθμούς απ’ αυτούς της οικονομικής ανάπτυξης γενικά. Μεγάλες διεθνείς τράπεζες περιορίζουν τις δραστηριότητές τους στη μητρική τους χώρα φοβούμενες να αναπτύξουν τη δραστηριότητά τους (δανειοδότηση, κ.λπ.) σε ευρύτερη παγκόσμια κλίμακα. Οι ροές κεφαλαίων μετά από θεαματική ανάπτυξη για τρεις δεκαετίες έφθασαν στο αποκορύφωμά τους το 2007, στο ύψος των 9 τρισ. δολαρίων ή στο 16% της παγκόσμιας οικονομίας για να περιορισθούν στα 1,2 τρις δολλάρια ή στο 2% της παγκόσμιας οικονομίας, στο ύψος δηλαδή του 1980!» Αλλά, και παρά την αντίθετη συγκυριακή εικόνα που έχουμε, και οι ανθρώπινες ροές έχουν επίσης περιορισθεί. Στην περίοδο μεταξύ 2005-2010 η καθαρή μετανάστευση από τις αναπτυσσόμενες προς τις αναπτυγμένες χώρες αριθμούσε 16,4 εκ. άτομα, ενώ στην περίοδο 2010-2015 μόλις έφθανε τα 5 εκ. άτομα. Πριν πενήντα χρόνια ο «μεταναστευτικός πληθυσμός» αντιστοιχούσε στο 3% του παγκόσμιου πληθυσμού. Το 2012 παρέμεινε ακριβώς στο ίδιο ποσοστό (3%).
Η διαδικασία της απο-παγκοσμιοποίησης που ξεκίνησε με τη μεγάλη οικονομική κρίση πυροδοτήθηκε βεβαίως από τους χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, τις αυξανόμενες ενδοκρατικές ανισότητες, την περιθωριοποίηση σημαντικών κοινωνικών στρωμάτων στον αναπτυγμένο κόσμο( τούς χαμένους, loosers της διαδικασίας) . Στην ευρύτερη αυτή διαδικασία της απο-παγκοσμιοποίησης εντάσσεται και η κρίση της Ευρωπαϊκής ενοποίησης με κύριο σύμπτωμα την απόφαση για την έξοδο της Βρετανίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) αλλά και τις πολλαπλές άλλες κρίσεις( οικονομική, προσφυγική, περιφερειακής ασταθειας, κ.λπ.). Η απο-παγκοσμιοποίηση φαίνεται να οδηγεί και σε απο-ολοκλήρωση (disintegration), μια διαδικασία που πρέπει να αντιστραφεί σύντομα για να μην επιστρέψει η Ευρώπη στο σκοτεινό παρελθόν της .
Στο πολιτικό επίπεδο η διαδικασία της απο-παγκοσμιοποίησης έχει ως κύρια θύματα τις κυρίαρχες πολιτικές ηγεσίες / elites (the anti-establishment revolt) και βασικούς κερδισμένους τις εθνολαϊκιστικές, ανορθολογικές δυνάμεις των άκρων (από τον Ντ. Τραμπ στις ΗΠΑ μέχρι την Μ. Λεπέν στη Γαλλία και τον Π. Γκρίλο στην Ιταλία, κ.λπ.). Αλλά πάνω απ’ όλα η απο-παγκοσμιοποίηση συμπαρασύρει σε συρρίκνωση τη δημοκρατία σε παγκόσμια κλίμακα. Η παγκοσμιοποίηση είχε συνοδευτεί με την ισχυροποίηση της τάσης επέκτασης των δημοκρατικών καθεστώτων σε παγκόσμια κλίμακα . Δεν είναι μόνο οι περιπτώσεις χωρών όπως η Ρωσία και Τουρκία που διολισθαίνουν σταθερά σε αυταρχικά καθεστώτα ελεγχόμενης δημοκρατίας. Το φαινόμενο είναι γενικότερο. Το 2015 έχουν καταγραφεί 72 χώρες όπου οι βασικές ελευθερίας υποχώρησαν και οι προοπτικές είναι –δυστυχώς– ακόμη χειρότερες.Δύσκολη ιστορική περίοδος…
