ΑΓΓΕΛΟΥ Μ. ΣΥΡΙΓΟΥ
Αναπληρωτού καθηγητού διεθνούς δικαίου & εξωτερικής πολιτικής, Πάντειο Πανεπιστήμιο
Mε τη Συνθήκη της Λωζάννης οριστικοποιήθηκε ο διαμελισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ανατράπηκε το καθεστώς που προέβλεπε η Συνθήκη των Σεβρών και διασφαλίσθηκε η Μικρά Ασία ως έδαφος του εθνικού τουρκικού κράτους και «μητέρα πατρίδα». Για την Τουρκία επρόκειτο περί τραυματικής εμπειρίας, δεδομένου ότι μέσα σε δέκα έτη είχε χάσει επαρχίες που για αιώνες ήσαν οθωμανικές. Τα εδάφη της Μικράς Ασίας υπήρξαν το μοναδικό τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που κατόρθωσαν οι Οθωμανοί να διατηρήσουν εκτός ξένης κυριαρχίας.
Σύμφωνα με την (προβληματική) οθωμανική απογραφή του 1914, οι μη μουσουλμανικοί πληθυσμοί που κατοικούσαν στα εδάφη της σημερινής Τουρκίας ανέρχονταν τουλάχιστον στο 20% του συνολικού πληθυσμού. Μετά το 1922 (και πριν εφαρμοσθεί η συμφωνία περί ανταλλαγής) είχαν μειωθεί στο 2,5%. Η Συνθήκη της Λωζάννης σιώπησε για την υπό τραγικές συνθήκες εκκαθάριση των μη μουσουλμανικών πληθυσμών. Η εκκωφαντική αυτή σιωπή αποτέλεσε έμμεση επιβράβευση των νεοτουρκικών/κεμαλικών πολιτικών κατά των μειονοτήτων.
Οι ίδιοι περίπου άνθρωποι που κατά την περίοδο 1909-1918 ήσαν υπεύθυνοι για την τραγική διαχείριση των υποθέσεων της αυτοκρατορίας, συμμετέχοντας ενεργά στις εθνοτικές εκκαθαρίσεις και σφαγές, βρέθηκαν με το φωτοστέφανο των ηρώων που έσωσαν τη χώρα από την ολοκληρωτική καταστροφή μετά το 1919. Η επιλογή να καθιερωθεί η επέτειος της υπογραφής της Συνθήκης της Λωζάννης ως εορτή που συνδέεται με την ουσιαστική γένεση της σύγχρονης «Τουρκικής Δημοκρατίας» σηματοδοτούσε μία συμβολική (μόνον) ρήξη με το παρελθόν. Η αμέσως προηγούμενη δεκαετία, κατά την οποία διαμόρφωναν τις εξελίξεις οι Νεότουρκοι, με επίλεκτο στέλεχός τους τον Μουσταφά Κεμάλ, θεωρήθηκε ότι ανήκει στο οθωμανικό παρελθόν. Είναι ακριβώς αυτή τη σχέση που θέλει να ξαναθυμίσει τον τελευταίο καιρό ο Ερντογάν με τις διαρκείς επιθέσεις που κάνει για εκείνους που υπέγραψαν τη συνθήκη δηλαδή τον Κεμάλ και τον Ισμέτ Ινονού.
Ο Κεμάλ είχε κάθε λόγο να δώσει έμφαση στην αιματηρή διαδικασία ανατροπής της Συνθήκης των Σεβρών, υπερτονίζοντας τον προσωπικό του ρόλο. Ήταν ένα γεγονός που έδινε έντονη αυτοπεποίθηση στους Τούρκους και δημιουργούσε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του τουρκικού εθνικισμού. Με αυτόν τον τρόπο, ο Μουσταφά Κεμάλ αναδείχθηκε στον αδιαφιλονίκητο ηγέτη της χώρας. Εμφανίζοντας ως προσωπική του επιτυχία την ανατροπή του δυσμενούς καθεστώτος της Συνθήκης των Σεβρών, αποκτούσε το πολιτικό βάρος για να προχωρήσει σε κοινωνικές και πολιτικές ανατροπές, αδιανόητες για οποιονδήποτε άλλο τούρκο ηγέτη.
Το 1950 η Γενική Γραμματεία του ΟΗΕ εξέτασε τη νομική ισχύ των διεθνών κειμένων που αφορούσαν ειδικώς στην προστασία των μειονοτήτων. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι αλλαγές που είχαν επέλθει λόγω του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ήσαν τόσο ριζικές ώστε μόνον δύο συνθήκες είχαν μείνει εν ισχύι. Η μία ήταν η Συνθήκη της Λωζάννης. Εν έτει 2016 οι περισσότερες διατάξεις της είναι πρακτικώς αδιάφορες ή έχουν αντικατασταθεί από νεότερα κείμενα, ιδίως στο θέμα της προστασίας των μειονοτικών δικαιωμάτων.
Ως προς το θέμα των συνόρων που καθόρισε η συνθήκη τα πράγματα είναι διαφορετικά. Οι συνθήκες που θεσπίζουν συνοριακές γραμμές περιβάλλονται με ιδιαίτερο κύρος. Η Σύμβαση της Βιέννης περί του Δικαίου των Συνθηκών του 1968 (άρθρο 62.2.α) τις εξαιρεί ρητώς από αναθεωρήσεις προκειμένου να προστατευθεί το συνοριακό status quo και το απαραβίαστο των συνοριακών ρυθμίσεων.
