Ελληνοτουρκικά και Σένγκεν με φόντο το προσφυγικό

ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΑΞΕΒΑΝΗΣ

Δρ.Διεθνολόγος, τ. Πρόεδρος στις Επιτροπές Προσφυγών/Υπηρεσία Ασύλου

Η μαζική έλευση στην Ευρώπη προσφύγων κυρίως από τη Συρία και μαζί  μεταναστών χωρίς νόμιμα έγγραφα από διάφορες χώρες, επηρεάζει έντονα τις ευρωπαϊκές κοινωνίες και την εσωτερική πολιτική κατάσταση σε όλες σχεδόν τις χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θέτει σε δοκιμασία τη Συνθήκη Σένγκεν και τους κανόνες του Δουβλίνου, όπως επίσης, αναδεικνύει τα όρια και τις ανεπάρκειες της εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφαλείας της Ευρώπης, αλλά και των αντίστοιχων εθνικών πολιτικών των κρατών-μελών της Ε.Ε. Οι αποτρόπαιες επιθέσεις στο Παρίσι από την εξτρεμιστική οργάνωση ISIS, οι οποίες έλαβαν χώρα τη στιγμή που συνεχιζόταν η απεγνωσμένη προσπάθεια εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων και μεταναστών να προσεγγίσουν ευρωπαϊκά εδάφη, επιβεβαίωσαν με τον χειρότερο τρόπο τις ανησυχίες των Ευρωπαίων ηγετών, σχετικά με την προστασία των εξωτερικών συνόρων της Ε.Ε. Η ισχυρή πιθανότητα αξιοποίησης των μεταναστευτικών ροών από τρομοκρατικές οργανώσεις, και κυρίως το ISIS, με στόχο την είσοδο στο ευρωπαϊκό έδαφος, διχάζει τα κράτη-μέλη και οδηγεί την ΕΕ σε μεταβολή των αρχικών θέσεών της επί του μεταναστευτικού. Ακολούθως, διάχυτος είναι ο φόβος ότι οι τρομοκρατικές επιθέσεις θα έχουν σημαντικές επιπτώσεις σε μια σειρά τομέων, με κυριότερους την ενίσχυση ακροδεξιών και ξενοφοβικών κομμάτων στην Ευρώπη, τον ενδεχόμενο περιορισμό των προσωπικών ελευθεριών και δικαιωμάτων, καθώς και τη συντηρητικοποίηση της ευρωπαϊκής πολιτικής της Ένωσης. Μολονότι το πρόβλημα στην παρούσα φάση εντοπίζεται κυρίως σε Ευρωπαίους 2ης/3ης γενιάς μετανάστες, αναμφίβολα ελλοχεύει ο κίνδυνος να προωθηθεί μια αναχαίτιση των προσφυγικών ρευμάτων με πρόταγμα την ανάγκη κατοχύρωσης της εσωτερικής ασφάλειας των κρατών-μελών της Ε.Ε, πολύ δε περισσότερο στη βάση μιας ηθικά απαράδεκτης και στρατηγικά λάθος, σύνδεσης των προσφύγων και μεταναστών με τους τζιχαντιστές του ISIS. Την ίδια στιγμή, η άνοδος ευρωσκεπτικιστικών και αντιευρωπαϊκών κομμάτων (από τη Γαλλία μέχρι την Πολωνία και από τη Σουηδία, την Ολλανδία, το Βέλγιο, τη Δανία μέχρι την Ιταλία), διαφορετικών μεταξύ τους ιδεολογικών αποχρώσεων και εν πολλοίς αντιφατικών απόψεων, αλλά με κοινό παρονομαστή και βασικό πρόσημο τον λαϊκισμό και την ξενοφοβία, προκαλεί έντονη ανησυχία. Η κρίση με το ευρώ και η ραγδαία αύξηση των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών έχουν ενισχύσει φυγόκεντρες δυνάμεις στο εσωτερικό της Ένωσης και ταυτόχρονα απειλούν τους βασικούς πυλώνες του ευρωπαϊκού οικοδομήματος.

Η ευρωπαϊκή διαχείριση της προσφυγικής κρίσης συνδέεται για την Ελλάδα με το Κυπριακό, τις ελληνοτουρκικές σχέσεις στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο, με την ενταξιακή πορεία της Τουρκίας, καθώς και με τις σχέσεις ΕΕ-ΠΓΔΜ, άρα και με τις διμερείς σχέσεις Ελλάδας-ΠΓΔΜ, εφόσον η χώρα αυτή αποτελεί τμήμα της χερσαίας διαδρομής προσφύγων. Η Ελλάδα βρίσκεται εκ νέου στο «μάτι του κυκλώνα», αυτή τη φορά αναφορικά με το θέμα των συνοριακών ελέγχων και της αποτελεσματικής φύλαξης των συνόρων της, άρα και εξωτερικών (κοινών) συνόρων της Ε.Ε. Η αδυναμία της Ελλάδος να καταγράψει τους εισερχομένους οδήγησε από το φθινόπωρο του 2015 μια σειρά κρατών να επαναφέρουν προσωρινά τους ελέγχους στα εσωτερικά τους σύνορα (Αυστρία, Δανία, Γερμανία, Σουηδία). Στα κράτη αυτά προστέθηκε η Γαλλία τον Νοέμβριο του 2015 μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις. Οι έλεγχοι λήγουν μετά τις 13 Μαΐου 2016. Μία ημέρα πιο πριν θα συνεδριάσει η Επιτροπή να εξετάσει τη συμμόρφωση της Ελλάδος. Τυχόν συνεχιζόμενη αδυναμία της χώρας μας θα οδηγήσει σε παράταση του ελέγχου των εσωτερικών συνόρων όχι μόνον για την Ελλάδα αλλά και για άλλα κράτη-μέλη, η οποία μπορεί να φθάσει τα δύο χρόνια. Την ίδια στιγμή, τα κράτη της λεγόμενης ομάδας «Βίζενγκραντ», επικαλούμενα την κυριαρχία τους και λόγους εσωτερικής ασφάλειας λαμβάνουν εθνικά μέτρα ή συμμετέχουν σε περιφερειακού χαρακτήρα πρωτοβουλίες που θέτουν σε αμφισβήτηση το θεσμικό οικοδόμημα της Ε.Ε., την ισχύ της ενωσιακής έννομης τάξης και την πολιτική οντότητα της Ευρώπης. Οι αποφάσεις της Διάσκεψης της Βιέννης μετατρέπουν την ΠΓΔΜ σε προκεχωρημένο φυλάκιο ανακοπής των προσφυγικών και μεταναστευτικών ρευμάτων για λογαριασμό όλων των κρατών του βαλκανικού διαδρόμου. Με τον τρόπο αυτό ελλοχεύει ο κίνδυνος δημιουργίας ενός ad hoc (δυτικό) βαλκανικού Σένγκεν, το οποίο θα επιτρέπει σε όσους ελέγχονται στη Γευγελή να φτάνουν απρόσκοπτα μέχρι την Αυστρία ή τη Γερμανία.

Με δεδομένο ότι η απόφαση για επιμερισμό των βαρών υλοποιείται με αργούς ρυθμούς και απροθυμία, το ενδεχόμενο εγκλωβισμού σημαντικού μέρους αυτών στη Βαλκανική είναι εξαιρετικά υψηλό. Το ζήτημα αυτό είναι κομβικής σημασίας για την Ελλάδα, καθώς ενίσχυση των τάσεων περί μη κατανομής των προσφύγων σε όλες τις χώρες της Ε.Ε. και αδυναμία επίτευξης συμφωνίας για τον καταμερισμό των μεταναστευτικών βαρών θα εγκλώβιζε σημαντικό αριθμό προσφύγων και μεταναστών σε ελληνικό έδαφος, καθιστώντας την κατάσταση μη διαχειρίσιμη. Μια τέτοια εξέλιξη, σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση που διέρχεται ακόμα η Ελλάδα, θα αύξανε τα φαινόμενα περιθωριοποίησης και εξαθλίωσης μεγάλης μάζας αλλοδαπών, θα δημιουργούσε κοινωνικές εντάσεις και ένα αυξανόμενο κλίμα δυσαρέσκειας απέναντι γενικά στους ξένους, δημιουργώντας έτσι πρόσφορο έδαφος για ανάπτυξη ακραίων ρατσιστικών συμπεριφορών και εκδήλωση πράξεων βίας από εξτρεμιστικές ομάδες.

Ενδεχόμενος αποκλεισμός της Ελλάδας από το καθεστώς Σένγκεν για την ελεύθερη διακίνηση των προσώπων, θα οδηγούσε αυτόματα σε αλλαγή του ευρωπαϊκού status της Χώρας, μιας και σε αυτή την περίπτωση η Ελλάδα θα επέστρεφε στην περιφέρεια ως έκπτωτη και περιθωριοποιημένη. Οι ανθρωπιστικές οργανώσεις εκτιμούν ότι, σε ένα ενδεχόμενο κλείσιμο των συνόρων, στην Ελλάδα θα εγκλωβιστούν 150.000 – 200.000  πρόσφυγες και μετανάστες. Η ενδεχόμενη δε αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας στην Ελλάδα, ανάλογη με αυτή που δίνεται ήδη σε χώρες της Αφρικής, στον Λίβανο και στην Ιορδανία, πέραν όλων των άλλων, θα είναι η πρώτη φορά που η Ε.Ε. από ιδρύσεως της θα χρειαστεί να παράσχει ανθρωπιστική βοήθεια σε κράτος-μέλος της. Το εφιαλτικό σενάριο για την Ελλάδα είναι να καταστεί εκτός από υγρός τάφος στο Αιγαίο (και) αποθήκη ψυχών στα βόρεια σύνορα της. Στα παραπάνω έρχεται να προστεθεί η νατοϊκή παρουσία στο Αιγαίο. Η απόφαση της 14^ης Φεβρουαρίου σε επίπεδο υπουργών Άμυνας του ΝΑΤΟ στις Βρυξέλλες για την επιχειρησιακή συνδρομή της Ευρωατλανικής Συμφωνίας εξακολουθεί να συναντά έντονες αμφισβητήσεις τόσο για την σκοπιμότητα όσο και για την αποτελεσματικότητά της. Ειδικότερα για την Ελλάδα, η Τουρκία εξασφάλισε τη θεσμική της ισοτιμία, ενώ όλη η παλαιά ιστορία, το παλαιό σενάριο των κοινών περιπολιών στο Αιγαίο μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, κινδυνεύει να εφαρμοστεί εκ του πλαγίου, μέσω αυτής της ΝΑΤΟϊκής δύναμης. Στο πλαίσιο αυτό, αναμένεται με ενδιαφέρον η οριστικοποίηση του επιχειρησιακού ρόλου του ΝΑΤΟ καθώς και της περιοχής ευθύνης του, τα ζητήματα έρευνας και διάσωσης, καθώς και το ζήτημα της επανεισδοχής των παράτυπων μεταναστών στην Τουρκία.

Η Ευρώπη βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι: Μεταξύ μιας ηπείρου στην οποία θα μας χωρίζουν πάλι σύνορα και εθνοκεντρικοί εγωισμοί από τη μία, και από την άλλη μιας ηπείρου η οποία κατορθώνει να βρει από κοινού απαντήσεις στα προβλήματά της: με μια κοινή ευρωπαϊκή πολιτική ασύλου, με τον κοινό αγώνα κατά των βαθύτερων αιτίων της προσφυγικής κρίσης. Η κρίση της είναι υπαρξιακή και θέτει αμείλικτα ερωτήματα για τις αξίες και τις αρχές της Ένωσης. Ακριβώς αυτό είναι το πεδίο όπου πρέπει να αναδειχθεί το πολιτικό, αλλά και ουσιαστικά νομικό θέμα της αρχής της αλληλεγγύης για την κατανομή των ευθυνών στην ΕΕ.  Καθίσταται πλέον σαφές ότι το ζήτημα  έχει διαστάσεις τέτοιες που καθιστούν αδύνατη την αντιμετώπιση του χωρίς τη συμμετοχή του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ και ιδίως των μόνιμων μελών του, χωρίς την πλήρη συνεργασία της Τουρκίας και χωρίς τη συμμετοχή τόσο των αραβικών όσο και των αφρικανικών χωρών. Μονομερείς ενέργειες δεν επιλύουν προβλήματα, αντίθετα τα διογκώνουν. Η Ευρωπαϊκή Ένωση οφείλει να προχωρήσει, μεταξύ άλλων σε: δημιουργία πλωτών κέντρων καταγραφής στις τουρκικές ακτές, ρήση συμφωνημένων χερσαίων (ασφαλών) διαδρομών, καθιέρωση μηχανισμού υποχρεωτικής ανακατανομής στο εσωτερικό της Ε.Ε. τόσο αναγνωρισμένων προσφύγων όσο και αιτούντων άσυλο με δίκαιο και αναλογικό τρόπο, ενίσχυση της Frontex και η μετεξέλιξή της σε ένα κοινό λιμενικό σύστημα, σε μία ευρωπαϊκή υπηρεσία προστασίας των συνόρων, αναθεώρηση των προβλέψεων για εξέταση των αιτημάτων ασύλου από τη χώρα πρώτης εισόδου (Κανονισμός Δουβλίνο), ενίσχυση του εθελοντικού επαναπατρισμού παράτυπων οικονομικών μεταναστών σε συνεργασία με τον Διεθνή Οργανισμό Μετανάστευσης, παροχή αναπτυξιακής βοήθειας στις χώρες προέλευσης υπό την προϋπόθεση ότι θα πρέπει να δέχονται πίσω τους πολίτες τους που δεν γίνονται δεκτοί στην Ε.Ε. Η Ελλάδα από την πλευρά της οφείλει άμεσα να ολοκληρώσει τις υποδομές και τις λειτουργίες που υποχρεούται να διαθέτει ως χώρα μέλος της Ε.Ε. και της Συνθήκης Σένγκεν, καθώς και να προτείνει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο διαχείρισης της προσφυγικής και μεταναστευτικής κρίσης στα όργανα της Ε.Ε. και το αργότερο στην κρίσιμη ευρωπαϊκή σύνοδο της 7^ης Μαρτίου 2016. Η Ελλάδα από μέρος της λύσης του προβλήματος, εμφανίζεται να είναι η ίδια το πρόβλημα, και την ίδια στιγμή η Τουρκία εμφανίζεται ως ρυθμιστής των εξελίξεων, ενώ η FYROM  επιδιώκει να καταστήσει τα εξωτερικά της σύνορα ευρωπαϊκά και την ίδια ως παράγοντα σταθερότητας στην περιοχή της βαλκανικής. Τώρα που βρισκόμαστε κυριολεκτικά στο και πέντε, να κάνουμε επιτέλους κάτι.